آیین نامه ایمنی سامانه اتصال زمین

شماره ۲۳۶۸۲۲ ۱۴۰۱/۱۰/۱۹

مدیرعامل محترم روزنامه رسمی کشور

به پیوست متن بازنگری شده "آیین نامه ایمنی سامانه اتصال زمین" که در شورای عالی حفاظت فنی به استناد مواد ۸۵ و ۸۶ قانون کار جمهوری اسلامی ایران، تأیید و در مورخ ۱۴۰۱/۹/۳۰ به توشیح و تصویب وزیر محترم تعاون، کار و رفاه اجتماعی رسیده است (منضم به لوح فشرده مربوطه) برای درج در روزنامه رسمی کشور ارسال می شود.

معاون روابط کار ـ علی حسین رعیتی فرد

«متن بازنگری آیین نامه ایمنی سامانه اتصال به زمین در جلسه مورخ ۱۴۰۱/۱/۷۸ شورای عالی حفاظت فنی»

به استناد مواد (۸۵) و (۸۶) قانون کار جمهوری اسلامی ایران، با هدف ارتقاء فرهنگ ایمنی، ایمن سازی و پیشگیری از حوادث ناشی از کار مشمولین قانون کار، "متن بازنگری آیین نامه ایمنی سامانه اتصال به زمین"، موضوع در جلسه مورخ ۱۴۰۱/۸/۲۳ "شورای عالی حفاظت فنی" مورد بررسی و موارد به شرح زیر تصویب گردید:

آیین نامه ایمنی سامانه اتصال زمین

فصل اول ـ کلیات

ماده۱ـ هدف و دامنه کاربرد

این آیین­ نامه به استناد ماده ۸۵ و تبصره یک ماده ۸۶ قانون کار جمهوری اسلامی ایران با هدف ایمن­ سازی محیط کار و جلوگیری از بروز حوادث ناشی از کار در برابر مخاطرات ناشی از برق، از طریق سامانه اتصال زمین و به منظور (برق­ گرفتگی و آتش سوزی و انفجار حاصل از شرایط ناایمن توزیع برق) و در نهایت صیانت از نیروی انسانی و منابع مادی کشور در این بخش تدوین شده است و برای طراحی و اجرا و نگهداری و اندازه­ گیری سامانه اتصال زمین، برای تمامی کارفرمایان کارگاه­ های مشمول قانون کار که دارای شرایط مندرج ذکر شده از فصل نهم تا فصل بیست و سوم این آیین نامه می­ باشند؛ لازم ­الاجرا است.

ماده۲ـ تعاریف و اصطلاحات در این آیین ­نامه در معانی مشروح زیر به کار می­ روند:

۱ـ ابزار پایش عایق­ بندی (IMD) [۱] /آشکارساز زمین: ابزاری که مقاومت عایقی بین هادی فاز و الکترود زمین را اندازه­ گیری می­ کند و در صورت پایین آمدن مقاومت از حد معین، به وسیله هشدارهای دیداری و شنیداری اعلام می­ کند.

۲ـ ابزارهای پایانه هوایی[۲]: بخشی از سامانه حفاظت در برابر آذرخش (صاعقه) است که وظیفه دریافت آذرخش و تخلیه آن به زمین را به عهده دارد.

۳ـ اتصال زمین عملیاتی[۳]: اتصال نقطه خنثای سامانه (نول) بـه زمین است که باعث قطع مدارهای معیوب احتمالی می ­شود و در نتیجه عایق­ بندی سامانه حفظ و اضافه ولتاژها محدود شده و از این طریق، عملکرد درست لوازم، دستگاه­ های الکتریکی و مدارها تأمین می ­شود.

۴ـ اتصال زمین حفاظتی[۴]: اتصال بدنه هادی به خنثی(نول) و زمین است تا در مواقع اتصالی، مدار معیوب را به سرعت قطع کند و بدین ترتیب ایمنی فرد در تماس با تجهیزات الکتریکی و هادی­ های بیگانه را تأمین نموده و خطر آتش ­سوزی را نیز محدود نماید.[۵]

۵ ـ اتصالی: حالتی از مدار که جریان در مسیری غیر عادی یا پیش ­بینی­ نشده، جاری می­ شود. این جریان امکان دارد از نقص در عایق­ بندی یا از بست­ه ای به کار رفته بر روی عایق رساناها ناشی شود.

۶ ـ الکترود ارت (زمین)[۶]: رسانا یا گروهی از رساناهای متصل به هم که اتصال الکتریکی به زمین را فراهم می­ کنند.

۷ـ الکترودهای متفرقه: اجزای هادی تأسیسات و تجهیزاتی از جنس مس و آهن و فولاد و غیره هستند که در ساختمان ­ها و تأسیسات مربوط به آن برای مصارف ویژه به کار می­ روند و در همبندی برای پایین­ آوردن مقاومت کل، مورد استفاده قرار می­ گیرند. غلاف ­های فلزی و زره کابل­ ها را که معمولاً به منظور ایجاد مسیری برای هدایت جریان اتصالی به نـقطه خنثای منبع در محل ترانسفورماتور استفاده می­ شوند، می­ توان به عنوان الکترود متفرقه محسوب کرد، به شرطی که حداقل به طول ۳۰۰ متر در زیر خاک مدفون باشد.

۸ ـ انکوباتور[۷]: انکوباتور نوزاد دستگاهی است برای مراقبت ویژه نوزادان در بدو تولد و نوزادانی که زودتر از موعد مقرر متولد می­ شوند. دستگاه انکوباتور امکاناتی جهت حفظ سلامتی نوزادان در اختیار آنان قرار می ­دهد از جمله: دما و رطوبت و اکسیژن قابل تنظیم بوده و پزشک بر اساس نیاز نوزاد می­ تواند آن پارامترها را تنظیم نماید.

۹ـ پتانسیل زمین (ارت)[۸]: پتانسیل الکتریکی ایجاد شده نسبت به جرم موجود زمین یا نسبت به سطح زمین اطراف الکترود ارت، هنگامی که جریان الکتریکی از الکترود به زمین جاری شود.

۱۰ـ پیت[۹] (خاک گیاهی): خاکی که مواد آلی تجزیه ­نشده به ضخامت مختلف با کمی مواد معدنی(رس و سیلت و شن) مخلوط گردیده و به رنگ سیاه در زیر لایه­ های خاک تکامل ­یافته مشاهده می­ شود. مواد آلی تجزیه ­نشده در خاک پیت عموماً از شاخ و برگ درختان در ارتفاعات پست و زمین­ های کم­ شیب مناطق جنگلی و یا ریشه و ساقه و برگ گیاهان علفی در مناطق مرتعی تشکیل یافته است.

۱۱ـ تابلوی برق[۱۰]: مجموعه ­ای از ورودی و خروجی­ های برق و وسایل اضافه جریان خودکار که در داخل جعبه یا کابینت قرار داشته و برخی از انواع آن­ها کلیدهایی برای کنترل روشنایی، گرما یا مدارهای توان دارند.

۱۲ـ تأسیسات الکتریکی[۱۱]: مجموعه­ ای از تجهیزات الکتریکی مرتبط با هم که هدف یا هدف­ های معینی را با مشخصات فنی هماهنگ تأمین می­ کنند.

۱۳ـ تأسیسات الکتریکی موقت: تأسیساتی است که در طول دوره ساخت و ساز و تعمیر و نگهداری و تغییر مدل یا تخریب ساختمان­ ها و سازه­ ها و تجهیزات و فعالیت­ های مشابه دیگر به منظور تأمین برق استفاده می­ شود و تا زمان پایان عملیات مجاز است. این زمان در مورد روشنایی موقت برای جشن­ ها و موارد مشابه، ۹۰ روز است.

۱۴ـ تجهیزات الکتریکی [۱۲]: تمامی مدارها و وسایل و دستگاه­ ها و مصرف­ کننده ­ها و هر وسیله مشابه دیگر که به عنوان بخشی از تأسیسات الکتریکی به­ کار رفته یا در ارتباط با این تأسیسات هستند.

۱۵ـ تجهیزات مصرف­ کننده جریان[۱۳]: تجهیزاتی که برای تبدیل انرژی الکتریکی به نوعی انرژی دیگر در نظر گرفته می­ شود.

۱۶ـ ترمینال اصلی زمین (شینه ارت)[۱۴]: ترمینال یا شین ه­ای که برای وصل هادی­ های حفاظتی که شامل هادی­ های همبندی برای هم­ولتاژ کردن و هادی­ های مربوط به اتصال زمین عملیاتی (درصورت وجود) بـه سامانه زمیـن است، پیش ­بینی می­ شود.

۱۷ـ تماس مستقیم [۱۵]: تماس فرد با قسمت­ هایی که در حالت عادی باید برق­ دار باشند، مانند تماس با شینه برق­ دار یا سیم فاز یا تماس با سیم نول.

۱۸ـ تماس غیر مستقیم[۱۶]: تماس فرد با قسمت ­های رسانای الکتریکی برق­ دار شده در دسترس که در حالت عادی نباید برق ­دار باشند.

۱۹ـ جرقه ­گیر ( ISG )[۱۷]: در صورت وقوع اضافه ولتاژهای ناگهانی، مقاومت الکتریکی این وسیله کم شده و ولتاژ را تخلیه می­ کند. در نتیجه هم بندی هم­ پتانسیل حفاظت در برابر آذرخش تأمین می­ شود.

۲۰ـ جریان اتصال کوتاه[۱۸]: اضافه جریانی که در نتیجه بروز اتصالی با امپدانسی قابل چشم­ پوشی بین هادی­ هایی با پتانسیل­ های مختلف در شرایط عادی کار برقرار شود.

۲۱ـ جریان اضافه بار (یک مدار)[۱۹]: اضافه جریان در مداری که خرابی الکتریکی ندارد.

۲۲ـ جریان نشتی زمین[۲۰]: جریان جاری به زمین یا رساناهای دیگری که مدار الکتریکی آنها به زمین راه دارد. درصورت استفاده از خازن در مدارها، امکان دارد جریان مذکور شامل بخش خازنی هم باشد.

۲۳ـ حداقل انرژی جرقه ­زنی محیط (EMIE) [۲۱]: حداقل انرژی که می­ تواند باعث جرقه­ زنی مخلوطی از مواد قابل اشتعال مشخص با هوا یا اکسیژن شود. این انرژی با روش­ های استاندارد اندازه­ گیری می­ شود.

۲۴ـ حفاظ(مانع حفاظتی)[۲۲]: حفاظی که از تماس مستقیم با ولتاژهای خطرناک جلوگیری می­ کند، مانند حصار ترانس پست برق فشار قوی.

۲۵ـ خوردگی الکترو شیمیایی: تشکیل پیل الکتریکی به وسیله فلزات ناهمگون در محیط الکترولیت (مانند مس و فولاد که مس نسبت به فولاد قطب مثبت تشکیل داده، سبب خوردگی سریع خواهد شد).

۲۶ـ خوردگی شیمیایی: اثر مواد شیمیایی خاک بر روی فلز هادی اتصال زمین.

۲۷ـ خیز ولتاژ زمین( GPR )[۲۳]: زمانی که جریان الکتریکی بزرگی وارد زمین می­ شود، این پدیده به وقوع می­ پیوندد. معمولاً این اتفاق در اثر جریان خطا در پست­ های توزیع برق یا در اثر برخورد آذرخش رخ می ­دهد. در این حالت، جریان­ هایی با دامنه بزرگ از طریق سامانه اتصال زمین وارد زمین می­ شوند که نه تنها ولتاژ زمین را افزایش می­ دهد، بلکه ولتاژ خاک اطراف نیز افزایش می ­یابد. این پدیده باعث می­ شود جریان­ های زیادی در مسیر جریان خطا وارد خاک شده و منجر به جاری شدن جریان الکتریکی در بدنه­ های هادی زمین شده از جمله لوله­ ها و سیم ­های مسی و حتی بدن افراد شود.

۲۸ـ دیمر[۲۴]: وسیله ­ای در مدار الکتریکی است که برای تغییر شدت روشنایی لامپ­ ها در تأسیسات روشنایی به­ کار می­ رود.

۲۹ـ روشنایی با جایگاه (تورفتگی) خشک[۲۵]: روشنایی که برای نصب در کف یا دیواره یک استخر، وان یا آب ­نما در تورفتگی که در برابر ورود آب درزبندی شده، درنظر گرفته می ­شود.

۳۰ـ روشنایی با جایگاه (تورفتگی) مرطوب[۲۶]: روشنایی است که برای نصب در یک پوسته مستقر در سازه یک استخر یا آب­ نما درنظر گرفته می­ شود که کاملاً با آب احاطه خواهد شد.

۳۱ـ روشنایی بدون جایگاه (تورفتگی)[۲۷]: روشنایی که برای نصب در بالا یا زیر آب بدون جایگاه در نظر گرفته می­ شود.

۳۲ـ زمین (ارت)[۲۸]: رسانندگی جرم زمین درصورتی که پتانسیل الکتریکی در هر نقطه از زمین به صورت قراردادی برابر صفر در نظر گرفته شود. هرگونه اتصال هادی عمدی یا تصادفی یک مدار الکتریکی یا تجهیزات به زمین یا به برخی بدنه­ های هادی که به جای زمین (ارت) عمل می­ کنند، حکم زمین را دارد.

۳۳ـ زمین حفاظتی: در این روش بدنه های هادی به خنثی و زمین وصل می ­ شود تا در مواقع اتصالی مدار معیوب را به سرعت قطع کند و بدین ترتیب ایمنی افرادی که بنا به وظیفه شغلی در تماس با تجهیزات سیستم ­ های الکتریکی هستند و همچنین سایر افراد جامعه که مصرف ­ کننده نهایی انرژی هستند، تأمین، و خطر آتش ­ سوزی نیز محدود شود .

۳۴ـ زمین دور[۲۹]: فاصله ­ای در سطح زمین از محل الکترود زمین(ارت) که ولتاژ آن قسمت نسبت به افزایش ولتاژ الکترود ارت ناشی از جریان عبوری از آن، چندان تأثیر نمی ­پذیرد.

۳۵ـ زمین عملیاتی(ایزوله): در این روش وصل نقطه خنثی سامانه به زمین باعث قطع مدارهای معیوب احتمالی می­ شود و در نتیجه عایق­ بندی سامانه حفظ شده، صحت کار لوازم و دستگاه­ های الکتریکی تأمین و اضافه ولتاژها محدود و از این طریق به کار درست لوازم و مدارها کمک می­ شود .

۳۶ـ زمین مؤثر: اتصال به زمین عمدی از طریق یک اتصال زمین یا اتصالاتی با امپدانسی به حد کافی پایین که ظرفیت مناسب برای حمل جریان را دارد تا از ایجاد ولتاژهایی که ممکن است منجر به ایجاد خطر برای تجهیزات متصل به آن یا ­فرد شود، جلوگیری کند.

۳۷ـ سامانه اتصال زمین (ارتینگ)[۳۰]: مجموعه ­ای از یک یا چند الکترود همراه با سیم ­های ارت و هادی­ های هم بندی که قابلیت اتصال به ترمینال اصلی داشته باشند و برای تأمین زمین مؤثر پیاده­ سازی شوند.

۳۸ـ سامانه حفاظت در برابر آذرخش ( LPS )[۳۱]: سامانه کامل مورد استفاده برای حفاظت یک سازه و اجزای درونی آن در برابر اثرات آذرخش.

۳۹ـ سامانه سلول سوخت[۳۲]: یک سامانه الکتروشیمیایی است که از سوخت برای تولید جریان الکتریکی استفاده می­ کند. در چنین سلول­ هایی، واکنش شیمیایی اصلی مورد استفاده برای تولید برق، احتراق نیست.

۴۰ـ سامانه سیم­ کشی[۳۳]: مجموعه ­ای است متشکل از کابل و سیم­ و شینه­ و همچنین قسمت­ های نگهدارنده آن­ها شامل لوله­ توکار و روکار و داکت­ و سینی­ و کانال­.

۴۱ـ سامانه فتو ولتائیک (PV) [۳۴]: سامانه تغذیه ­ای است که نور خورشید را به طور مستقیم به الکتریسیته تبدیل می­ کند. یک سامانه فتوولتائیک از یک یا چند پنل خورشیدی به همراه مبدل­ ها و سایر سخت ­افزار الکتریکی و مکانیکی تشکیل می ­شود.

۴۲ـ سپر (شیلدینگ کابل)[۳۵]: لایه فلزی زمین شده روی کابل که از تأثیر میدان الکتریکی کابل به خارج از آن جلوگیری و یا کابل را در برابر تأثیر عوامل الکتریکی خارجی محافظت می­ کند.

۴۳ـ سطح حفاظتی (کلاس حفاظتی) تجهیزات حفاظت در برابر آذرخش (صاعقه ­گیرها): کلاس حفاظتی عبارت است از تعیین محدوده ای که در آن احتمال برخورد آذرخش مستقیم، مطابق با درصد معینی می باشد و بر اساس پارامترهای جریان آذرخش تعیین می­ شود. طبق استاندارد IEC ۶۲۳۰۵ چهار کلاس حفاظتی I و II و III و IV تعریف شده است که کلاس I بالاترین سطح حفاظتی (۹۹%) را دارد و کلاس­ های دیگر به ترتیب ۷۵% برای کلاس II و ۵۰% برای کلاس­ های III و IV دارند.

۴۴ـ سینی کابل[۳۶]: تکیه­ گاه پایه­ داری برای کابل که لبه ­های آن برگشته و بدون پوشش است و ممکن است دارای منافذ پرس شده باشد.

۴۵ـ شخص دارای صلاحیت: مشاوران و خدمات ­دهندگان حفاظت فنی و ایمنی که به استناد آیین ­نامه مشاوران و خدمات­ دهندگان حفاظت فنی و ایمنی دارای پروانه صلاحیت با گرایش ایمنی برق از مرکز تحقیقات و تعلیمات حفاظت فنی و بهداشت کار می ­باشند.

۴۶ـ شرایط عادی عملکرد: وضعیتی است که در آن تجهیزات کارخانه در محدوده پارامترهای طراحی خود کار می­ کنند. آزادسازی خیلی کم مواد قابل اشتعال ممکن است بخشی از عملکرد عادی به شمار آید که شامل آزاد شدن از بسته­ بندی مکانیکی روی پمپ­ ها است.

۴۷ـ شیوه­ های درون قلبی: شیوه­ هایی که در آ­ن هادی­ های الکتریکی، درون قلب بیمار یا در تماس با آن قرار گرفته و در خارج از بدن در دسترس باشد . این گونه هادی ­ها ممکن است شامل سیم­ های عایق ­دار مانند الکترودهای تنظیم ضربان قلب یا الکترودهای درون قلبی برای الکتروکاردیوگرافی و یا لوله­ های عایق حاوی مایع هادی باشد .

۴۸ـ طبقه بندی مکان ­های پرخطر:

۴۸ـ۱ـ مکان­ های کلاس یک: مکان­ هایی هستند که در آنها گازهای قابل اشتعال، بخارهای تولید شده از مایعات قابل اشتعال یا بخارهای تولیدشده از مایعات قابل انفجار در هوا به اندازه­ ای وجود دارند یا ممکن است وجود داشته باشند که مخلوط­ های قابل انفجار یا اشتعال تولید کنند.

۴۸ـ۲ـ مکان­ های کلاس دو: به مکان ­هایی گفته می ­شود که به دلیل وجود غبار قابل انفجار یا الیاف قابل جرقه­ زدن یا ذرات معلق قابل انفجار در آنها خطرناک هستند.

۴۹ـ طبقه بندی مکان­ های پرخطر بر حسب منطقه خطر

۴۹ـ۱ـ ناحیه صفر(همیشه پرخطر): مکانی است که غلظت­ های قابل اشتعال گازها یا بخارهای قابل اشتعال به طور پیوسته یا مدت طولانی در محیط وجود داشته باشند

۴۹ـ۲ـ ناحیه یک (گاهی پرخطر): مکانی است که احتمال دارد غلظت­ های قابل اشتعال گازها یا بخارهای قابل اشتعال به یکی از دلایل عملکرد عادی و عملیات تعمیر یا نگهداری یا نشتی و خرابی تجهیزات یا خطا در عملیات و، خرابی تجهیزات الکتریکی در آن به وجود آید؛ و یا مکانی که به طور طبیعی در مجاورت ناحیه صفر (همیشه پرخطر) باشد، مگر اینکه به وسیله تهویه فشار مثبت از یک منبع هوای پاک از این ارتباط جلوگیری شود و حفاظ­ های ایمنی مؤثر در برابر خطای تهویه تأمین شده باشد.

۴۹ـ۳ـ ناحیه دو (به ندرت پرخطر): مکانی است که امکان وجود غلظت­ های قابل اشتعال از گازها یا بخارهای قابل اشتعال در شرایط عادی عملکرد وجود ندارد و یا تنها برای یک دوره زمانی کوتاه خواهد بود یا در اثر سوراخ شدن یا خرابی مخزن­ ها یا سامانه یا در اثر عملکرد غیر عادی تجهیزات جابجایی، تجهیزات فرایند یا خرابی تهویه امکان نشت وجود دارد ؛ و یا مکانی که به طور طبیعی در مجاورت ناحیه یک گاهی پرخطر) باشد، مگر اینکه به وسیله تهویه فشار مثبت از یک منبع هوای پاک از این ارتباط جلوگیری شود و حفاظ­ های ایمنی مؤثر در برابر خطای تهویه تأمین شده باشد.

۵۰ ـ عایق­ بندی[۳۷]: پوشاندن یا جداسازی قسمت­ های برق­ دار با ماده­ای که از عبور جریان الکتریکی جلوگیری می­ کند یا مقدار آن را کاهش می­ دهد تا ایمنی لازم را در برابر برق ­گرفتگی فراهم کند.

۵۱ ـ عایق­ بندی کابل[۳۸]: مواد عایقی که در ساختار کابل به کار می­ رود و کار اصلی آن­ها مقاومت در برابر ولتاژ است.

۵۲ ـ فضای مراقبت از بیمار: همه فضاهای مرکز درمانی که در آن بیماران مورد معاینه یا درمان قرار می­ گیرند.

۵۳ ـ قسمت هادی بیگانه (EXCP) [۳۹]: قسمتی از رساناها که احتمال ایجاد پتانسیل، به ویژه پتانسیل ارت در آنها وجود دارد و بخشی از تجهیزات الکتریکی محسوب نمی­ شوند. هادی ­های بیگانه عبارت­ اند از:

لوله­ های فلزی گاز و نفت و آب و هوای فشرده و فاضلاب و لوله ­ها و مجراها و سایر سرویس­ ها و سامانه­ های حرارتی و برودتی و کانال و لوله­ های تهویه هوا و قسمت­ های فلزی در دسترس ساختمان و صاعقه­ گیر و قفسه فلزی انبار.

۵۴ ـ قسمت­ هادی در دسترس­ (ECP) [۴۰]: قسمت روباز تجهیزات که قابل دسترسی بوده و حامل بـرق نیست، اما امکان برق دار شدن در شرایط اتصالی را دارد. هادی نول نیز شامل این قسمت­ ها است، اما طبق قرارداد، هادی PEN (هادی مشترک ارت ـ نول) به عنوان قسمت برق ­دار محسوب نمی­ شود.

۵۵ ـ قسمت برق ­دار[۴۱]: هر قسمت هادی جریان مانند سیم، ترمینال­ و سایر اجزای تجهیزات الکتریکی که فاقد عایق­ بندی مناسب باشند.

۵۶ ـ قسمت ­هایی که به طور همزمان با هم قابل دسترسی هستند[۴۲]: سیم ­ها یا قسمت­های رسانا که به طور همزمان در موقعیت ­های مخصوصی قابل لمس هستند. این قسمت ­ها شامل بدنه ­های برق­ دار و قسمت­ های در دسترس و هادی ­های بیگانه و سیم ارت و الکترودهای ارت هستند.

۵۷ ـ قطع­ کننده مدار[۴۳]: وسیله خودکار قطع و وصل مدار که قادر است در شرایط عادی مدار، جریان­ ها را قطع یا وصل کند و در شرایط غیر عادی مانند اتصال کوتاه، جریانی را به مدت کوتاه از خود عبور دهد یا قطع کند .

۵۸ ـ کاروان: کاروان یا خانه سیار وسیله نقلیه غیر موتوری است که برای سکونت و یا کار استفاده شده و عرض آن از ۲/۶ متر و طول آن از ۱۲ متر بیشتر نباشد .

۵۹ ـ کانال کابل[۴۴]: محفظه یا پوششی که روی زمین یا درون آن قرار دارد و در بعضی موارد دارای تهویه است و ابعاد آن اجازه ورود افراد را به داخل آن نمی ­دهد، ولی دسترسی به هادی ­ها یا کابل­ ها در تمامی طول آن امکان­ پذیر است.

۶۰ ـ کلید قطع بار[۴۵]: وسیله مکانیکی قطع و وصل که قادر به وصل، عبور دادن و قطع جریان برق مدار در شرایط عادی است. شرایط عادی ممکن است شامل وضعیتی با اضافه بارهای مشخص باشد. همچنین، این وسیله می­ تواند برای مدتی معین جریان­ هایی را در شرایط غیر عادی مدار، مانند اتصال کوتاه تحمل کند.

۶۱ ـ گرادیان پتانسیل (در یک نقطه از زمین)[۴۶]: اختلاف پتانسیل اندازه­ گیری­ شده بر واحد طول یک نقطه، در جهتی که پتانسیل بیشترین مقدار را داشته باشد.

۶۲ ـ لوازم الکترونیکی حساس: لوازم و تجهیزاتی هستند که ولتاژ کاری آنها نسبت به وسایل برقی دیگر بسیار پایین است و بنابراین نسبت به تغییرات آنی ولتاژ ناشی از آذرخش و الکتریسیته ساکن و خطاهای اتصال کوتاه و مانند آن حساسیت بیشتری دارند و آسیب­ پذیرتر هستند. کامپیوترهای حساس و کنترلرهای قابل برنامه­ ریزی (PLC)[۴۷] و سامانه­ های کنترل توزیع­ شده (DCS) [۴۸] مثال­ هایی از این ابزار حساس هستند.

۶۳ ـ محیط بیمار: هر فضایی که در آن تماس عمدی یا غیرعمدی بین بیمار و سامانه تجهیزات الکتریکی پزشکی یا بین بیمار و افراد دیگری که بخش ­هایی ازتجهیزات پزشکی را لمس می­ کنند، بتواند رخ دهد .

۶۴ ـ مدار ایزوله: مداری است که به منظور جلوگیری از شوک الکتریکی از خط AC جدا (ایزوله) می ­شود.

۶۵ ـ مدار برقی (در یک تأسیسات)[۴۹]: مجموعه ­ای از تجهیزات الکتریکی که از منبعی واحد تغذیه کنند و در برابر اضافه جریان ­ها به کمک وسیله واحدی حفاظت شوند.

۶۶ ـ مدار تـوزیع (در یک تأسیسات)[۵۰]: مداری است که یک تابلوی برق را تغذیه می­ کند.

۶۷ ـ مدار ذاتاً ایمن[۵۱] از نظر مکان­ های پرخطر: مداری است که برای کاربرد در محیط­ های خطرناک قابل اشتعال و قابل انفجار طراحی و ساخته می­ شود؛ به گونه ­ای که در آن­ عامل انرژی (حرارتی و یا الکتریکی)، در میزان پایین ­تر از سطح لازم برای جرقه زدن و اشتعال یا انفجار محدود شود و بنابراین هیچ­ گونه جرقه یا اثر حرارتی قادر به جرقه ­زنی مخلوطی از مواد قابل اشتعال یا قابل انفجار در هوا تحت شرایط آزمون وجود ندارد.

۶۸ ـ مفصل[۵۲]: وسیله­ ای است برای اتصال بین دو کابل که یک مدار پیوسته را تشکیل می ­دهد.

۶۹ ـ مقاومت کل الکترود ارت[۵۳]: مقاومت بین ترمینال اصلی زمین و کره زمین. مقاومت الکترود، مقاومت حجم خاکی است که الکترود را احاطه می­ کند و به اصطلاح حوزه مقاومت الکترود زمین گفته می­ شود.

۷۰ـ مقاومت متقابل الکترودهای زمین: تغییرات ولتاژ در یک الکترود که به دلیل تغییرات جریان در الکترود دیگر به وجود می­ آید و با واحد اهم بیان می­ شود.

۷۱ـ مقاومت نول: کل مقاومت سیم نول که ممکن است شامل چندین الکترود اتصال زمین در نزدیکی پست ترانسفورماتور یا ژنراتور و اتصالات زمین کابل­ هایی با غلاف فلزی، اتصالات زمین خطوط هوایی در ابتدا و انتهای هر خط اصلی و غیره باشد.

۷۲ـ مکان­ های درمانی گروه صفر: مکان­ هایی که در آن از تجهیزات الکتریکی پزشکی که از شبکه تغذیه کند و در تماس با بدن باشد، استفاده نمی ­شود.

۷۳ـ مکان ­های درمانی گروه ۱: مکان­ هایی که در آن از تجهیزات الکتریکی پزشکی به جز شیوه­ های درون قلبی استفاده شود.

۷۴ـ مکان­ های درمانی گروه ۲: مکان­ هایی که در آن از تجهیزات الکتریکی پزشکی برای شیوه ­های درون قلبی استفاده شود.

۷۵ـ منطقه ­بندی استخرهای شنا و آب­ نماها و نظایر آن: مناطق استخرها و وان­ها و آب­ نماها و نظایر آن طبق بند ۷۰۲ ـ ۳۰ ـ ۱۰۲ و ۷۰۲ ـ ۳۰ ـ ۱۰۳ و ۷۰۲ ـ ۳۰ ـ ۱۰۴ استاندارد ملی ایران به شماره ۷۰۲ ـ ۷ ـ ۱۹۳۷ توصیف می­ شوند.

۷۶ـ واحد متحرک: واحد به وسیله نقلیه و یا یک ساختار متحرک یا قابل جا به­ جایی که همه یا قسمتی از تأسیسات الکتریکی را شامل می ­شود، اشاره دارد. واحدهای تلویزیونی و رادیویی و واحدهای خدمات پزشکی و واحدهای تبلیغاتی و واحدهای اطفاء حریق و واحدهای استفاده­ کننده از فناوری اطلاعات خاص و واحدهای اسکان موقت در هنگام وقوع حوادث و واحدهای تحویل غذا و موارد مشابه جزء واحدهای متحرک هستند.

۷۷ـ وسایل قطع و وصل و کنترل[۵۴] (قبل یا بعد از تابلو): همه اجزا و وسایل الکتریکی که برای قطع و وصل یک مدار الکتریکی و حفاظت مصرف­ کنندگان تجهیزات الکتریکی با یکی از اهداف حفاظت، کنترل، جداکردن یا انجام عملیات قطع و وصل پیش ­بینی می­ شود و همه سوئیچ­ ها و کنتاکتورها و وسایل جریان تفاضلی (RCD) و کلیدهای حفاظتی موتورها را دربرمی­ گیرد.

۷۸ـ وسیله پایش عایق­ بندی: این وسیله سامانه زمین ­نشده بین یک هادی فاز فعال و زمین را پایش می­ کند. این وسیله باید در صورت کاهش مقاومت بین دو هادی از مقدار تعیین شده (معمولاً K Ω ۵۰) هشدار دهد یا منبع تغذیه را قطع کند.

۷۹ـ وسیله جریان تفاضلی ( RCD )[۵۵]: وسیله قطع و وصل مکانیکی یا مجموعه ­ای از وسایل که اگر جریان تفاضلی (تفاضل جریان مدار با جریان مرجع وسیله) در شرایط معین به مقدار مشخصی برسد، کنتاکت­ ها (اتصالات) را باز می­ کند.

۸۰ ـ ولتاژ انتقالی ( Transfer Voltage ): در پست­ های فشارقوی و نیروگاه­ ها به دلیل سطح اتصال کوتاه بسیار زیاد، در زمان اتصالی، جریان شدیدی در مقیاس چند ده کیلو آمپر می­ تواند به شبکه زمین تزریق شود و ولتاژ قابل ملاحظه­ ای به­ صورت GPR در شبکه زمین نسبت به زمین دوردست ایجاد کند و بر این اساس، هادی ­های بیگانه ­ای که از محدوده پست یا نیروگاه به بیرون امتداد پیدا می­ کنند مانند ریل قطار و لوله­ های فلزی آب و گاز و سینی­ های کابل و شیلد کابل­ ها و غیره می­ توانند ولتاژهای با دامنه بالای GPR را به بیرون منتقل کنند. به این انتقال ولتاژ، ولتاژ انتقالی گفته می ­شود که می ­تواند برای افرادی که بیرون از ناحیه شبکه زمین پست و نیروگاه هستند خطرناک باشد.

۸۱ ـ ولتاژ بسیار پایین ایمن (SELV) [۵۶]: ولتاژ AC با مقدار مؤثر کمتر از ۵۰ ولت یا ولتاژ DC بدون ریپل کمتر از ۱۲۰ ولت بین هادی­ ها یا بین یک هادی و زمین مرجع در یک مدار الکتریکی که به وسیله یک ترانسفورماتور جدا سازی­ شده[۵۷] از سامانه توان تغذیه الکتریکی به صورت گالوانیک جدا شده است.

۸۲ ـ ولتاژ تماس[۵۸]: ولتاژی که به هنگام بروز خرابی در عایق­ بندی بین قسمت­ هایی از هادی­ ها و بدنه­ های هادی و قسمت­ های هادی بیگانه و غیره که به طور همزمان در دسترس هستند­، ظاهر می ­شود. (شکل ۱ـ الف)

۸۳ ـ ولتاژ گام: ولتاژی بر روی سطح زمین که شخص می ­تواند بین فاصله یک متری میان پاهای خود حس کند، بدون آنکه با هیچ شیء زمین شده در ارتباط باشد. (شکل۱)

الف): ولتاژ تماس ب) ولتاژ گام

شکل ۱: ولتاژ تماس و ولتاژ گام

۸۴ ـ ولتاژ تماس احتمالی[۵۹]: حداکثر ولتاژ تماس که احتمال دارد در صورت بروز اتصال کوتاهی با امپدانس ناچیز، در تأسیسات الکتریکی ظاهر شود.

۸۵ ـ ولتاژ فشار قوی متناوب: ولتاژ ۱۰۰۰ ولت و بالاتر؛ مستقیم: ولتاژ ۱۵۰۰ ولت و بالاتر

۸۶ ـ ولتاژ فشار ضعیف متناوب: ولتاژ کمتر از ۱۰۰۰ ولت؛ مستقیم: ولتاژ کمتر از ۱۵۰۰ ولت

۸۷ ـ هادی اتصال زمین (سیم ارت)[۶۰]: سیم حفاظتی که ترمینال اصلی ارت تأسیسات را به الکترود ارت یا سایر قسمت­ های اتصال زمین وصل می­ کند.

۸۸ ـ هادی بای پس[۶۱]: کابل هادی که ارتباط الکتریکی مستقیم بین جدار مخزن و سقف شناور مخزن برقرار می­ کند.

۸۹ ـ هادی حفاظتی ( PE )[۶۲]: هادی که قسمت­ های مختلف سامانه را به منظور هم بندی هم ­پتانسیل­ سازی اصلی به یکدیگر و در نهایت به زمین متصل می­ کند.

۹۰ـ هادی خنثی (نول)[۶۳]: سیمی متصل به نقطه خنثی در سامانه (صفر زمین) که قادر است انرژی الکتریکی را انتقال دهد.

۹۱ـ هادی زمین (سیم اتصال زمین): قسمتی از سامانه اتصال زمین است که الکترود زمین را به ترمینال اصلی زمین وصل می­ کند.

۹۲ـ هادی غلاف­دار فلزی به منظور زمین کردن: یک نوع سامانه سیم­ کشی که در آن سرتاسر طول یک یا چند سیم عایق­ دار توسط نوار یا غلاف فلزی پوشانده شده و مانند هادی PEN عمل می­ کند.

۹۳ـ هادی مشترک ارت – نول ( PEN )[۶۴]: هادی که به طور مشترک، هم کار هادی اتصال زمین و هم کار هادی نول را انجام دهد.

۹۴ـ هادی هم بند کننده: یک رشته سیم مسی، یک تسمه مسی، یک عدد میلگرد و یا یک تیر یا ستون فلزی که در سقف­ ها و ستون­ های ساختمان بر اساس نقشه هم بندی قرار می­ گیرد.

۹۵ـ هم بندی اضافی: مکمل هم بندی اصلی است و به منظور هم­ ولتاژ کردن نقاطی که هم­زمان در دسترس هستند، اجرا می­ شود. این نوع هم بندی، هم بندی کمکی یا محلی نیز نامیده می­ شود.

۹۶ـ هم بندی سامانه: اتصال اجزای مختلف سامانه اتصال زمین به یکدیگر به منظور هم­ پتانسیل­ کردن قسمت­ های مختلف تأسیسات که به مجموعه این اتصالات، شبکه هم بند نیز گفته می شود.

فصل دوم ـ مقررات اختصاصی انواع سامانه­ های اتصال زمین

بخش اول ـ سامانه­ های TN [۶۵]

ماده۳ـ اجرای سامانه اتصال زمین C ـ TN فقط در شرایط زیر مجاز است:

۱ـ پیوستگی PEN همواره حفظ شده و تحت هیچ شرایطی قطع نشود،

۲ـ محیط عاری از گردو غبار باشد، و

۳ـ محیط عاری از مواد و گازهای قابل اشتعال و قابل انفجار باشد.

ماده۴ـ در سامانه اتصال زمین C ـ TN ، سیم نول هرگز نباید قطع شود.

ماده۵ ـ برای جلوگیری از تداخل امواج الکترومغناطیسی، در ساختمان­ هایی که دارای لوازم الکترونیکی حساس (ابزار دقیق) می­ باشند، استفاده از سامانه اتصال زمین C ـ TN ممنوع است.

ماده۶ ـ تمام الکترودهای در دسترس زمین باید از طریق شینه­ ارت به یکدیگر متصل شوند.

ماده۷ـ در سامانه اتصال زمین TN ، تنها در صورتی استفاده از یک هادی مشترک برای هر دو منظور حفاظتی (PE) و خنثی (نول) مجاز است که سطح مقطع هادی مشترک از ۱۰ میلی­متر مربع کمتر نباشد.

تبصره ـ اگر کابل از نوع هم ­مرکز باشد، حداقل سطح مقطع هادی مشترک ۴ میلی­متر مربع مجاز است، به شرطی که در همه اتصالات کابل هم ­مرکز، پیوستگی هادی غلاف برقرار باشد.

ماده۸ ـ استفاده از الکترودهای زمین مجزا در کلیه سامانه ­های اتصال زمین TN ، ممنوع است.

ماده۹ـ در صورت اجرای هر یک از سامانه­ های اتصال زمین S ـ TN یا S ـ C ـ TN ، اتصال مجدد هادی ­های حفاظتی و خنثی پس از نقطه تفکیک، ممنوع است.

ماده۱۰ـ استفاده از وسیله جریان تفاضلی( RCD ) به عنوان حفاظت در سامانه­ های اتصال زمین C ـ TN ممنوع است.

ماده۱۱ـ در صورت استفاده از RCD در یک سامانه S ـ C ـ TN ، RCD باید پس از جدایی هادی حفاظتی و نول نصب شود.

ماده۱۲ـ در سامانه اتصال زمین S ـ C ـ TN ، اتصال نول و ارت در تابلوی اصلی برق الزامی است.

بخش دوم ـ سامانه TT [۶۶]

ماده۱۳ـ استفاده از وسیله جریان تفاضلی( RCD ) در سامانه TT الزامی است.

ماده۱۴ـ هرگاه چند قسمت­ هادی در دسترس به طور همزمان به یک RCD مشترک وصل باشند، نباید به الکترودهای زمین ­مستقل و مجزا وصل شوند.

ماده۱۵ـ در سامانه TT ، سیم نول باید برق­ دار در نظر گرفته شود و همزمان با قطع سیم­ های فاز، سیم نول نیز باید قطع شود.

ماده۱۶ـ در سامانه TT ، اتصال هادی زمین و سیم نول ممنوع است.

ماده۱۷ـ در مواردی که سامانه ­های مربوط به ایمنی از جمله اعلام و اطفای حریق، قبل از ابزار حفاظتی اصلی در مدار قرار گرفته باشند، برای حفاظت فرد در برابر تماس مستقیم و غیر مستقیم با سیم نول، قطع سیم نول همراه با سیم فاز الزامی است.

بخش سوم ـ سامانه IT [۶۷]

ماده۱۸ـ استفاده از سامانه IT برای شبکه­ های عمومی توزیع برق ممنوع است.

ماده۱۹ـ در کارگاه­ های تولیدی اعم از کوره ­ها و ذوب فلزات و نیروگاه­ ها و صنایع مهمات­ سازی و مدارهای کنترل و معادن زیرزمینی و بعضی از بخش­ های بیمارستانی ـ که قطع برق خسارات زیادی به بار می­ آورد ـ اجرای سامانه اتصال زمین IT الزامی است.

ماده۲۰ـ در سامانه اتصال زمین IT ، به منظور جلوگیری از برق ­ دار شدن قسمت ­های هادی در دسترس به اندازه ولتاژ فاز ـ به ـ فاز، این سامانه ­ها باید به ابزار پایش عایق ­بندی ( IMD ) مجهز باشند.

ماده۲۱ـ در سامانه اتصال زمین IT ، کلیه قسمت­ های هادی در دسترس (ECP) باید به صورت مستقل از منبع تغذیه، به زمین وصل شوند (زمین شوند).

ماده۲۲ـ برای جلوگیری از بروز عیوب نوسانی تصادفی زمین در سامانه اتصال زمین IT ، نقطه خنثای منبع باید از طریق یک مقاومت الکتریکی که مقدار آن در رابطه زیر صدق می­ کند، به زمین متصل شود.

Rs £ ۳/۱ ω C۰

Rs : مقاومت الکتریکی بین نقطه خنثای منبع و زمین

ω : فرکانس زاویه ­ای جریان خط

C۰ : ظرفیت خازنی خط فاز معیوب

فصل سوم ـ مقررات الکترودهای مورد استفاده در سامانه اتصال زمین[۶۸]

ماده۲۳ـ جنس الکترود و هادی اتصال زمین آن، باید به گونه ­ای باشد که نوع خاک، سبب خوردگی آنها نشود.

ماده۲۴ـ رعایت مواد فصل چهارم در خصوص محل دفن الکترود و اتصال الکترودها الزامی است.

بخش اول ـ الکترودهای صفحه ای

ماده۲۵ـ برای اجرای الکترودهای صفحه­ ای، صفحاتی ازجنس مس با ابعاد حداقل ۰/۵ × ۰/۵ متر و ضخامت حداقل ۲ میلی­متر و یا صفحاتی از جنس فولاد گالوانیزه با ابعاد حداقل ۰/۵ × ۱ متر و ضخامت حداقل ۳ میلی­متر باید مورد استفاده قرار گیرد.

ماده۲۶ـ الکترودهای اتصال زمین باید قبل از گالوانیزه شدن، برش داده شوند و پس از هرگونه برش و سوراخ ­کاری درآنها، محل برش دوباره گالوانیزه شود..

ماده۲۷ـ استفاده از صفحه مشبک که با تسمه یا سیم ساخته شده(شبکه مش) است، به جای صفحه یکپارچه به عنوان الکترود صفحه­ ای اتصال زمین مجاز می­ باشد .

ماده۲۸ـ ابعاد مش الکترود زمین با توجه به جنس خاک و عمق دفن و شدت جریان تزریقی به الکترود زمین، گرادیان ولتاژ مجاز و عوامل دیگر مؤثر بر مقاومت اتصال زمین باید توسط طراح و با توجه به روابط فیزیکی و نیز تجربه تعیین شود.

ماده۲۹ـ چاه الکترود زمین برای قرار دادن الکترودهای صفحه ­ای باید در مکانی که پایین ­ترین تراز سطح را داشته و احتمال دسترسی به رطوبت در کمترین عمق ممکن وجود داشته باشد، حفر شود.

ماده۳۰ـ الکترودهای صفحه ­ای اتصال زمین باید به صورت عمودی در خاک نصب شوند.

ماده۳۱ـ سیم اصلی اتصال زمین باید حداقل در دو نقطه مجزا به الکترود وصل شود.

ماده۳۲ـ اگر سیم اصلی اتصال زمین و صفحه الکترود از دو جنس مختلف باشند، برای حذف الکترولیت و جلوگیری از خوردگی گالوانیک، محل اتصال دو جنس متفاوت باید با ماده­ای آب­ بند کننده و نفوذناپذیر مانند قیر اندود شود.

ماده۳۳ـ سیم اصلی اتصال زمین باید به یکی از روش ­های ذیل به ترتیب اولویت به الکترود صفحه ­ای مسی وصل شود:

۱ـ جوش برنج یا نقره؛

۲ـجوش اگزوترمیک(کدولد)؛

۳ـ اتصال مکانیکی همجنس صفحه با حداقل دو بست.

ماده۳۴ـ فاصله لبه بالایی الکترود صفحه ­ای از سطح زمین نباید از ۶۰۰ میلی­متر کمتر باشد.

بخش دوم ـ الکترودهای قائم

ماده۳۵ـ حداقل عمق دفن الکترود قائم در بستر خاک طبیعی منطقه نباید از ۲ متر کمتر باشد.

ماده۳۶ـ الکترودهای میل ه­ای اتصال زمین فولادی با روکش مس باید با استفاده از تکنولوژی آبکاری ساخته شوند و استفاده از فناوری دوزه­ کشی[۶۹] ممنوع است.

ماده۳۷ـ الکترود اتصال زمین قائم (لوله یا میله)، در زمان نصب باید سالم و بدون هرگونه خراشیدگی و زنگ ­زدگی و خمیدگی و فرورفتگی باشد.

ماده۳۸ـ الکترودهای میل ه­ای اتصال زمین، در صورت عدم وجود مانع باید به صورت قائم نصب شوند.

ماده۳۹ـ فاصله بین الکترودهای میل ه­ای اتصال زمین حداقل باید برابر مجموع طول دو الکترود باشد.

ماده۴۰ـ قطر الکترودهای میل ه­ای از جنس مس و فولاد با پوشش مس به ترتیب ۱۲ و ۱۶ میلی­متر و برای میله­ هایی از جنس فولاد گالوانیزه ۱۶ میلی­متر باید باشد.

بخش سوم ـ ا لکترودهای افقی

ماده۴۱ـ حداقل سطح مقطع تسمه مسی، به عنوان الکترود افقی اتصال زمین، نباید از ۵۰ میلی­متر مربع و ضخامت آن نباید از ۲ میلی­متر کمتر باشد.

ماده۴۲ـ حداقل سطح مقطع تسمه فولادی گالوانیزه گرم، به عنوان الکترود افقی اتصال زمین، نباید از ۱۰۰ میلی­متر مربع و ضخامت آن نباید از ۳ میلی­متر کمتر باشد.

ماده۴۳ـ حداقل سطح مقطع برای سیم مسی چند مفتولی، به عنوان الکترود افقی اتصال زمین، نباید از ۲۵ میلی­متر مربع کمتر باشد.

ماده۴۴ـ قطر هیچ یک از مفتول­ه ای تشکیل ­دهنده سیم مسی به عنوان الکترود افقی اتصال زمین، نباید از ۱/۷ میلی­متر کوچک­تر باشد و استفاده از هادی ­های افشان به عنوان الکترود افقی ممنوع است.

ماده۴۵ـ الکترودهای افقی باید در عمقی که پایین ­تر از عمق یخ ­زدگی منطقه باشد، نصب شوند.

منبع: آیین نامه ایمنی سامانه اتصال زمین